Menu
Pacjenci z afazją, a także z chorobami neurodegeneracyjnymi mogą mieć różne trudności z nazywaniem. Wpływają one na problemy w codziennym funkcjonowaniu i powodują stres u osoby chorej. Dzięki zastosowaniu terapii wykorzystującej odpowiednio dobrane ćwiczenia językowe możliwe jest wsparcie chorego i poprawienie jego sprawności komunikacyjnej. Przedstawiamy rodzaje problemów oraz przydatne ćwiczenia do terapii osób z anomią.
Anomia jest zaburzeniem, które polega na problemach w nazywaniu, które występują z powodu utrudnionego dostępu do słownika leksykalnego (Pąchalska, 2003: 626). Anomia często towarzyszy afazji, ale jest również rozpoznawana jako zespół towarzyszący w różnych chorobach neurodegeneracyjnych (Rutkiewicz-Hanczewska, 2016: 81). Zaburzenia nazywania mają różne postacie, co jest spowodowane zakłóceniami mechanizmów programujących tę czynność. Rodzaj trudności zależny jest również od lokalizacji uszkodzenia struktur mózgowych (Panasiuk, 2019: 209).
Można wyróżnić kilka typów zaburzeń nazywania.
To sytuacja, kiedy pacjent zastępuje nazwę przedmiotu jego omówieniem – wskazuje jego funkcje, opisuje wygląd, wykonanie, pochodzenie. Czasem też próbuje odwołać się do własnego doświadczenia związanego z danym przedmiotem lub obiektem.
Inny typ zaburzenia nazywania polega na niemożności podania nazwy, przy czym pacjent próbuje wskazać przedmiot gestem, jednocześnie pokazując, iż jest on przez niego rozpoznany.
Zdarza się, że pacjent podaje nazwę zniekształconą fonetycznie, stosując nieprawidłowe wypełnienia form wyrazu, na przykład poprzez parafrazje głoskowe (dodanie nowych lub zastępowanie istniejących głosek w wyrazie), elizje (pomijanie głosek), neologizmy strukturalne (wypowiadanie, tworzenie słów, których nie ma w systemie języka ojczystego). Nagromadzenie szczególnie tego ostatniego zjawiska może powodować żargonofazję (mowę pełną neologizmów u osób z afazją) lub „sałatkę słowną” (występowanie koło siebie słów, które razem nie tworzą sensownego znaczenia).
W innym typie zaburzeń nazywania z kolei osoba zastępuje nazwę przedmiotu nazwą, która może z nią pozostawać w związku przestrzennym lub czasowym poprzez podobieństwo semantyczne (metonimia, metafora). Kiedy pacjent zastępuję nazwę słowem o podobnym brzmieniu, mówi się o podobieństwie fonetycznym, czyli paronimii. Czasami osoba z afazją przy nazywaniu powtarza nazwę wypowiadanego wcześniej przedmiotu (jest to tzw. perseweracja). Słowa, których nie można zakwalifikować podczas nazywania i nie odnoszą się do wymienionych wyżej zasad, nazywamy neologizmami systemowymi (Maruszewski, 1966, Panasiuk, 2019: 210).
Zaburzenie nazywania jest mylnie traktowane jako trudność w operowaniu nazwami własnymi czy w określaniu konkretnych przedmiotów. Otóż ten rodzaj deficytu może dotyczyć wszystkich części mowy i wszystkich sfer życia. Z pewnością jest zaburzeniem mocno wpływającym na codzienne funkcjonowanie. W przypadku osób z afazją trudności nominacyjne mogą występować w różnych zestawieniach. Na przykład kiedy jest zachowana poprawna artykulacja, a pacjent ma możliwość budowy zdań (w afazji akustyczno-mnestycznej). Zdarza się, że występuje, kiedy pacjent ma dobrą płynność wypowiedzi (w afazji akustyczno-gnostycznej). Jest jednak zaburzeniem współwystępującym z trudnościami w czytaniu oraz pisaniu (w afazji semantycznej, motorycznej kinetycznej, czasami akustyczno-mnestycznej) (Panasiuk, 2019: 209).
Zaburzenia nazywania będą wpływać na proces komunikacji językowej. Od samego początku ich zdiagnozowania warto wprowadzić działania terapeutyczne, które pozwolą odbudować system leksykalny.
Pomocny może okazać się materiał obrazkowy, który dzięki zmysłowi wzroku pozwoli uruchomić skojarzenia z danym przedmiotem i czasami odwołać się do pamięci reminiscencyjnej. W przypadku osób dorosłych warto pamiętać, aby materiał był realny, zdjęciowy lub w postaci prostej ikony. Dobrze, jeśli nazywaniu towarzyszy dokładanie etykiet z podpisami, gdyż wzmacnia ono utrwalanie materiału.
Warto w taki sposób dobierać zestaw wyrazów do ćwiczeń, aby tworzył jedną kategorię lub pole semantyczne. Na przykład można w pierwszej kolejności aktualizować słownictwo o dość wysokiej frekwencyjności w kategoriach: jedzenie, picie, owoce, warzywa, ubrania, meble, przedmioty codziennego użytku. Tworząc pola semantyczne, można podawać skojarzenia do jednego słowa, a także przedstawiać je też w formie diagramów.
Przykład
URLOP – (gdzie?) nad morzem, w górach; (kiedy?) w lipcu, w wakacje, zimą; (na jak długo?) na tydzień, na dwa tygodnie, na weekend; (z kim?) z mężem, z żoną, z dziećmi, z mamą, ze znajomymi; (co biorę?) strój kąpielowy, klapki, wygodne buty, spodnie, ręcznik; (gdzie śpię?) w pensjonacie, w domku letniskowym, w hotelu, pod namiotem
W programowaniu terapii nazywania pomocny okazuje się kontekst zdaniowy, który bardzo wspiera proces aktualizacji słownictwa.
Przykład
| Fryzjer obcina …………….. (włosy) |
| Mechanik naprawia ……………… (samochód) |
| Dentysta leczy ……………… (zęby) |
| Sprzedawca podaje …………………. (towar) |
Kontekst sytuacyjny pozwala również odwołać się do znanej pacjentowi sceny, zwłaszcza, kiedy ona jest mu bliska.
Przykład
Jest pan w warzywniaku. Proszę zrobić zakupy, uzupełniając brakujące nazwy produktów.
| Poproszę pęczek ……………………….. (rzodkiewki), dwie kolby ………………………. (kukurydzy), główkę ……………………. (kapusty), kilogram soczystych …………………….. (jabłek). |
Jeśli pacjent ma duże trudności, warto wykorzystać podpowiedzi w postaci kilku wyrazów, z których jeden będzie właściwy.
Przykład
| Piję mineralną ………………………… | a. kawę b. herbatę c. wodę |
| Słucham klasycznej ………………………… | a. mowy b. muzyki c. gimnastyki |
Innym rodzajem ćwiczeń jest podawanie skojarzeń, określeń do podanych wyrazów. Pozwoli to też utrwalić cechy przedmiotu lub poćwiczyć formę opisu. Dla wzmocnienia oddziaływania podczas terapii można pokazać realny przedmiot, tak aby pacjent za pomocą zmysłów mógł odwołać się do pamięci długotrwałej.
Przykład
Proszę podać skojarzenia do podanych słów.
cytryna – kwaśna, żółta, soczysta, do herbaty, owoc cytrusowy |
ogórek – zielony, świeży, szklarniowy, gruntowy, kiszony, konserwowy, długi |
szal – jedwabny, wełniany, ciepły, miły w dotyku, delikatny, długi, na zimę |
Warto zastosować ćwiczenia, które będą oparte na tworzeniu antonimów lub synonimów.
Przykład
Proszę podać wyraz o przeciwnym znaczeniu.
| pożyczać – oddawać |
| dawać – brać |
| wstawać – siadać |
| pchać – ciągnąć |
Proszę wybrać wyraz o podobnym znaczeniu.
| miły – znany, kolorowy, pilny, uprzejmy |
| sławny – sympatyczny, znany, przystępny, dobry |
Ćwiczenia, które będą porządkować słownictwo i jednocześnie je aktualizować, mogą polegać na kategoryzacji, odczytywaniu nazw i wpisywaniu do tabel. Ćwicząc, powinniśmy uruchamiać skojarzenia, podawać połączenia i użycie wyrazów w kontekście zdań. Zaleca się uzupełnianie czytanych tekstów właściwymi wyrazami, które mogą być podane w tabelach, zbiorach. Warto zastosować też ćwiczenia fluencji słownej polegające na podawaniu wyrazów do konkretnych sylab.
Planując terapię, powinniśmy zadbać przede wszystkim o to, aby odbywała się systematycznie, a poziom trudności wykorzystywanych materiałów i ćwiczeń był dostosowany do możliwości pacjenta. Zadania mogą nawiązywać do zawodu i zainteresowań osoby, z którą prowadzimy terapię, dzięki czemu pacjent będzie czuł się swobodniej.
Nie zapominajmy o możliwości wykorzystania różnych aplikacji, pozwalających na ćwiczenie aktualizacji słownictwa, ale też innych funkcji, takich jak czytanie, analiza i synteza wzrokowa. Taką przykładową aplikacją jest Words of Wonders, która polega na łączeniu i odnajdywaniu ukrytych wyrazów.
Pamiętajmy, że im większa sprawność językowa, tym większe są możliwości komunikacji i dalszego poznawania świata. Nie zapominajmy o naszych pacjentach, którzy w obliczu trudności językowych potrzebują wsparcia i ukierunkowania w działaniach terapeutycznych.
Maruszewski M. 1966. Afazja. Zagadnienia teorii i terapii, Warszawa: PWN.
Panasiuk J. 2013. Afazja a interakcja. TEKST – metaTEKST – konTEKST, Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Panasiuk J. 2019. Język a komunikacja afazji, Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Pąchalska M. 2003. Diagnoza chorego z afazją, [w:], Logopedia – pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki, t. 2: Zaburzenia komunikacji językowej u dzieci i osób dorosłych, T. Gałkowski, G. Jastrzębowska (red.), Opole: Wydawnictwo UO, s. 611–699.
Rutkiewicz-Hanczewska M. 2016. Neurobiologia nazywania. O anomii proprialnej i apelatywnej, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
dr Paulina Wójcik-Topór – doktor nauk humanistycznych w zakresie językoznawstwa, adiunkt w Zakładzie Logopedii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Instytucie Glottodydaktyki Polonistycznej, logopeda, neurologopeda. Współautorka wielu pomocy terapeutycznych dla dorosłych w Wydawnictwie WiR. Od 2014 roku pracuje jako neurologopeda w Szpitalu Specjalistycznym im. L. Rydygiera w Krakowie na Oddziale Rehabilitacji Neurologicznej z Pododdziałem Rehabilitacji Ogólnoustrojowej. Współpracuje z Polskim Centrum Rehabilitacji Funkcjonalnej „Votum” w Krakowie, prowadzi terapie komunikacji – głównie osób dorosłych po różnych incydentach neurologicznych.
Odwiedź nasz Facebook i Instagram!
