Menu
Uwaga jest procesem poznawczym, który umożliwia selektywne przetwarzanie informacji z otoczenia oraz kontrolę nad własnymi myślami i działaniami. W neuropsychologii uwaga postrzegana jest jako dynamiczny system, który integruje bodźce zewnętrzne oraz wewnętrzne stany organizmu, aby umożliwić adaptacyjne funkcjonowanie w złożonym środowisku. Zrozumienie, jak czynniki zewnętrzne i wewnętrzne wpływają na mechanizmy uwagi, jest kluczowe dla diagnozy i terapii zaburzeń uwagowych, takich jak ADHD czy deficyty poznawcze po uszkodzeniach mózgu.
W literaturze neuropsychologicznej (Petersen, 2012) wyróżnia się dwa główne systemy uwagi: egzoceptywny (zewnętrzny) i endogenny (wewnętrzny).
System egzoceptywny, nazywany też uwagą zewnętrzną, odpowiada za automatyczne, szybkie reagowanie na bodźce z otoczenia. Jego podstawą jest tzw. grzbietowa sieć uwagi (DAN – dorsal attention network), obejmująca przede wszystkim górną korę ciemieniową oraz okolice płatów potylicznych. Aktywacja tej sieci prowadzi do wzmacniania przetwarzania sensorycznego wybranych bodźców oraz do tłumienia wpływu dystraktorów. Mechanizm ten opiera się na modulacji aktywności neuronów w korze wzrokowej i innych obszarach sensorycznych, która pozwala na selektywne wzmocnienie sygnału i redukcję szumu.
Z kolei system endogenny, czyli uwaga wewnętrzna, jest związany z kontrolą świadomej koncentracji i utrzymaniem uwagi na zadaniach wymagających wysiłku poznawczego. W neuroanatomii odpowiada za to przede wszystkim sieć czołowo-ciemieniowa, w której skład wchodzą m.in. przedni zakręt kory ciemieniowej oraz obszary kory przedczołowej. Ten system pozwala na utrzymanie reprezentacji mentalnych, planowanie i hamowanie nieistotnych bodźców zewnętrznych poprzez tzw. perceptualne odcięcie (decoupling). Dzięki temu możliwe jest skupienie się na wewnętrznych procesach poznawczych, takich jak rozwiązywanie problemów czy podejmowanie refleksji.
Bodźce zewnętrzne mają kluczowe znaczenie dla aktywacji systemu egzoceptywnego. Intensywne sygnały sensoryczne, na przykład duży kontrast wzrokowy, zwiększona głośność dźwięków czy nagłe zmiany w otoczeniu, mogą automatycznie przyciągać uwagę i uruchamiać mechanizmy bottom-up. Badania wykazały, że takie bodźce powodują wzrost aktywności w korze wzrokowej i obszarach ciemieniowych, co przekłada się na szybką orientację i reakcję. Jednak nadmiar bodźców w środowisku, zwłaszcza o dużej złożoności i konkurencyjności, może prowadzić do przeciążenia systemu uwagowego. W efekcie pojawia się zmęczenie poznawcze i spadek efektywności selekcji informacji. Jest to szczególnie widoczne w trakcie przebywania w warunkach miejskich lub podczas pracy w hałaśliwym otoczeniu.
Interesującym aspektem jest również wpływ kontekstu kulturowego na mechanizmy uwagi. Długotrwała ekspozycja na określone wzorce percepcyjne, takie jak alfabet czy symbole kulturowe, prowadzi do specjalizacji określonych obszarów mózgu, np. zakrętu wrzecionowatego, który jest zaangażowany w rozpoznawanie twarzy i liter. Ta specjalizacja wpływa na sposób, w jaki mózg selekcjonuje i przetwarza bodźce, co pokazuje, że uwaga jest także kształtowana przez doświadczenia środowiskowe i społeczne.
Kontrola wykonawcza, realizowana głównie przez korę przedczołową, odpowiada za selekcję celów, hamowanie nieistotnych informacji oraz utrzymanie koncentracji na zadaniu. Neuroprzekaźniki, takie jak dopamina i noradrenalina, odgrywają tu kluczową rolę. Modulują one stabilność reprezentacji poznawczych i elastyczność uwagi. Zaburzenia w funkcjonowaniu tych układów neurochemicznych mogą prowadzić do deficytów uwagi, jak to ma miejsce w ADHD.
Stany emocjonalne, zwłaszcza przewlekły stres, ból czy lęk, mogą zaburzać równowagę między sieciami uwagi. Przewlekły stres powoduje nadaktywację układu limbicznego i zmniejszenie efektywności sieci frontoparietalnej, co zwiększa podatność na dystraktory i obniża zdolność do koncentracji. W neuropsychologii obserwuje się, że osoby z zaburzeniami afektywnymi często mają trudności z utrzymaniem uwagi – jest to powiązane z dysfunkcją mechanizmów wykonawczych.
Rozwój ontogenetyczny układu uwagi jest kolejnym ważnym czynnikiem. W okresie dzieciństwa i adolescencji następuje stopniowe dojrzewanie połączeń między korą przedczołową a ciemieniową. Umożliwia to coraz lepszą kontrolę nad procesami uwagowymi. Badania neuroobrazowe pokazują, że u młodzieży obserwuje się wzrost łączności funkcjonalnej i strukturalnej w tych obszarach, co koreluje z poprawą zdolności utrzymania uwagi i hamowania impulsów.
Mechanizmy uwagi zewnętrznej i wewnętrznej nie działają niezależnie, lecz wchodzą w dynamiczne interakcje. Eksperymenty wykazały, że podczas wykonywania zadań wymagających skupienia uwagi wewnętrznej dochodzi do tłumienia aktywności w obszarach odpowiedzialnych za przetwarzanie bodźców zewnętrznych (Benedek i in., 2016). Ta wzajemna inhibicja pozwala na efektywne zarządzanie zasobami poznawczymi i minimalizowanie rozproszeń.
Neuroprzekaźniki pełnią funkcję modulacyjną w tych procesach. Acetylocholina jest związana z wzmocnieniem przetwarzania sensorycznego i uwagowego, szczególnie w systemie egzoceptywnym. Natomiast noradrenalina odgrywa kluczową rolę w regulacji czujności i kontroli wykonawczej, optymalizując funkcjonowanie sieci czołowo-ciemieniowej. Zaburzenia równowagi neuroprzekaźnikowej mogą prowadzić do deficytów uwagi i są przedmiotem badań nad farmakoterapią zaburzeń neurologicznych i psychiatrycznych.
Zrozumienie, jak czynniki zewnętrzne i wewnętrzne wpływają na mechanizmy uwagi, ma fundamentalne znaczenie dla neuropsychologii klinicznej. Zaburzenia uwagi są powszechne w wielu schorzeniach, od ADHD, przez zaburzenia afektywne, po uszkodzenia mózgu po udarze czy urazach. Wiedza o tym, jak środowisko i stany wewnętrzne modulują sieci uwagowe, pozwala na lepsze diagnozowanie deficytów oraz opracowywanie skutecznych strategii rehabilitacyjnych i terapeutycznych.
Przykładem mogą być treningi uwagi oparte na technikach mindfulness czy neurofeedbacku, które wykorzystują mechanizmy kontroli wykonawczej, aby poprawić zdolność utrzymania uwagi wewnętrznej i redukcji wpływu dystraktorów. Ponadto istotnym działaniem jest modyfikacja środowiska – na przykład ograniczenie nadmiaru bodźców sensorycznych – która może wspierać funkcjonowanie osób z deficytami uwagi.
W przypadku pacjentów prezentujących zaburzenia uwagi, poza metodami bezpośredniego treningu tej funkcji, czyli np. wykonywaniem ćwiczeń na materiale językowym, dobre efekty przynoszą także techniki towarzyszące innym oddziaływaniom terapeutycznym. Na przykład:
Należy pamiętać, że powyższe metody muszą być wprowadzane stopniowo, a rodzaj i natężenie dystraktorów należy dostosować do aktualnych możliwości poznawczych pacjenta, a także jego preferencji i przyzwyczajeń. Warto również dokładnie wytłumaczyć pacjentowi cel takich działań, bo niewyjaśnione mogą powodować frustrację i poirytowanie. Powyższe metody, mając za zadanie wspierać mechanizmy uwagi i kontroli poznawczej, mają także inny cel – przeprowadzane pod okiem terapeuty symulują naturalne warunki, w których funkcjonuje pacjent (w życiu codziennym rzadko przebywa w „sterylnych” warunkach bez dystraktorów), a także wykorzystują codzienne aktywności pacjenta (a więc nie trzeba na nie przeznaczać dodatkowego czasu).
Mechanizmy uwagi są wynikiem złożonej i dynamicznej interakcji między czynnikami zewnętrznymi a wewnętrznymi. Systemy uwagi zewnętrznej i wewnętrznej współpracują, aby umożliwić zachowania adaptacyjne i selektywne przetwarzanie informacji. Czynniki takie jak intensywność bodźców, złożoność środowiska, kontrola wykonawcza, stany emocjonalne oraz rozwój mózgu wpływają na efektywność owych procesów. Zrozumienie tych zależności jest kluczowe dla neuropsychologii, zarówno w kontekście badań podstawowych, jak i praktycznej rehabilitacji oraz terapii zaburzeń uwagi.
Benedek, M., Jauk, E., Beaty, R. E., Fink, A., Koschutnig, K., & Neubauer, A. C. (2016). Brain mechanisms associated with internally directed attention and self-generated thought. Scientific reports, 6(1), 22959. https://doi.org/10.1038/srep22959
Corbetta, M., & Shulman, G. L. (2002). Control of goal-directed and stimulus-driven attention in the brain. Nature reviews neuroscience, 3(3), 201–215. https://doi.org/10.1038/nrn755
Petersen, S. E., & Posner, M. I. (2012). The attention system of the human brain: 20 years after. Annual review of neuroscience, 35(1), 73–89. https://doi.org/10.1146/annurev-neuro-062111-150525
Posner, M. I., & Rothbart, M. K. (2007). Research on attention networks as a model for the integration of psychological science. Annu. Rev. Psychol., 58(1), 1–23. https://doi.org/10.1146/annurev.psych.58.110405.085516
mgr Karolina Osiwała – specjalista neuropsycholog kliniczny. Od 2016 roku pracuje w Górnośląskim Centrum Rehabilitacji „Repty” w Tarnowskich Górach na Oddziale Rehabilitacji Neurologicznej. Prowadzi terapię neuropsychologiczną głównie z pacjentami po udarze, z chorobami neurodegeneracyjnymi i w stanie śpiączki. Współpracuje z Uniwersytetem SWPS w Katowicach i Akademią Humanitas, prowadząc zajęcia dydaktyczne dotyczące neuropsychologii i psychologii zdrowia.
Odwiedź nasz Facebook i Instagram!
