Aktywizacja seniorów z demencją. Pięć kluczowych zasad

6 czerwca 2025
Weronika Pliszka

Seniorzy żyjący z niepełnosprawnością poznawczą często napotykają trudności w samodzielnym organizowaniu codziennych aktywności. To na opiekunach oraz osobach z najbliższego otoczenia spoczywa odpowiedzialność za stworzenie środowiska, które będzie wspierać ich dobrostan i oferować atrakcyjne dla nich zajęcia. Aktywizacja w tej grupie osób może przebiegać na dwóch płaszczyznach: w środowisku domowym, gdzie jej organizacja leży po stronie rodziny, oraz w domach opieki, gdzie realizowana jest między innymi w formie terapii zajęciowej. Efektywna aktywizacja wymaga uwzględnienia specyficznych potrzeb i możliwości seniorów z zaburzeniami neuropoznawczymi. Poniżej pięć kluczowych zasad, które powinny przyświecać temu procesowi.

1. Priorytetem jest radość seniora

W procesie aktywizacji osób starszych z zaburzeniami neuropoznawczymi nadrzędnym celem nie powinna być poprawa funkcji poznawczych. Kluczowe jest polepszenie ich samopoczucia oraz nadanie sensu podejmowanym aktywnościom. U seniorów angażujących się w czynności sprawiające przyjemność i dające satysfakcję poprawa funkcji poznawczych będzie następowała wtórnie.

Warto zatem…

Odejść od roli trenera funkcji poznawczych na rzecz towarzysza w zajęciach sprawiających seniorowi radość. Należy dążyć do dobrania takich aktywności, które autentycznie cieszą podopiecznego i przynoszą mu poczucie satysfakcji. W tym celu niezbędne jest poznanie historii życia seniora: informacji o wykonywanej przez niego pracy, posiadanej pasji czy preferencjach dotyczących spędzania wolnego czasu, uzyskanych bezpośrednio od niego lub od jego rodziny. Taka wiedza pomoże w trafnym doborze proponowanych aktywności.
Pamiętać, że ważny jest sam proces uczestnictwa w aktywności, a nie jego efekt. Nie należy korygować seniora, jeśli wykonuje zadanie w sposób odbiegający od naszych oczekiwań. Zaangażowanie i czerpanie radości z wykonywanej czynności są ważniejsze od jej poprawności. Jeśli jednak senior oczekuje informacji zwrotnej i korekty błędów, można to zrobić w sposób delikatny, unikając konfrontowania go z jego ograniczeniami.
Zachować elastyczność w doborze zadań, uwzględniając możliwości i zainteresowania osoby starszej. Polecenia nie powinny być ani zbyt łatwe, ponieważ mogłyby prowadzić do znudzenia seniora, ani zbyt trudne, by nie wywoływać zniechęcenia i obniżenia samooceny. Należy unikać sztywnego trzymania się programu zajęć. Ważne jest, by podchodzić indywidualnie do każdego seniora i reagować na jego niechęć propozycją alternatywnej aktywności.

2. Nadawanie sensu podejmowanym aktywnościom

Naturalną ludzką potrzebą jest posiadanie zajęcia i poczucie bycia potrzebnym. Bezczynność, brak celu i przekonanie o bezużyteczności negatywnie wpływają na kondycję psychiczną. Seniorzy z zaburzeniami neuropoznawczymi nierzadko wykazują chęć niesienia pomocy innym, jednak bywa ona ograniczana przez personel placówki lub członków rodziny – zwykle ze względów bezpieczeństwa, z oszczędności czasu lub z obawy przed ewentualnym bałaganem. Tymczasem brak angażujących zajęć może przyczynić się nawet do rozwoju depresji u seniora.

Warto zatem kierować się następującymi wskazówkami:

Proponowane aktywności można inicjować prośbą o pomoc, na przykład: „Mamo, czy pomożesz mi pokroić warzywa?”, „Czy pomoże mi pan dopasować podpisy do zdjęć?”. Nadanie wykonywanej czynności charakteru pomocy może zwiększyć zaangażowanie seniora.
Efektem zajęć może być coś, z czego senior lub ktoś inny z otoczenia faktycznie będzie chciał skorzystać, przykładowo ozdobna podkładka pod kubek lub prosta zabawka dla kota.
Warto włączać seniora w proste obowiązki domowe, dostosowane do jego możliwości, takie jak zmywanie naczyń, nakrywanie do stołu lub składanie prania. W przypadku niedokładnego wykonania zadania korektę można wprowadzić dyskretnie, poza zasięgiem wzroku seniora.
Prace plastyczne wykonane przez seniora warto umieszczać w widocznych miejscach (zarówno w placówce, jak i w domu). Może to przyczynić się do wzrostu poczucia własnej wartości i poczucia wpływu na wygląd otoczenia. Należy pamiętać o opatrzeniu prac podpisem, co ułatwi seniorowi identyfikację ich autorstwa.

3. Unikanie infantylizowania seniora

Osoby z zaburzeniami neuropoznawczymi często wymagają uproszczeń i dostosowania aktywności do ich możliwości. Niemniej są to osoby dorosłe i nie powinny być traktowane w sposób dziecinny. Aby tego uniknąć, warto wziąć pod uwagę następujące aspekty:

Wykorzystywane pomoce terapeutyczne powinny mieć odpowiednią dla seniorów, nieinfantylną szatę graficzną. Gry aktywizujące, takie jak puzzle czy układanki, powinny zawierać proste grafiki lub fotografie, a nie obrazki przeznaczone dla dzieci.
Wybierając dla seniora kolorowanki, warto sięgać po wzory dostosowane do osób dorosłych, niezawierające jednak zbyt wielu szczegółów. Dobrym wyborem mogą być na przykład proste mandale.
Warto zwracać uwagę, czy udostępniane materiały plastyczne nie budzą skojarzeń ze szkolnymi lekcjami plastyki. Przykładowo zamiast farb plakatowych w pojemniczkach lepiej wybrać farby w tubkach, a plastelinę zastąpić gliną samoutwardzalną.
Należy unikać infantylnego tonu głosu w komunikacji z seniorem, np. modulowania głosu w sposób przypominający mowę kierowaną do dziecka.

4. Zrozumienie specyfiki zaburzeń neuropoznawczych

Podstawowa wiedza na temat chorób neurodegeneracyjnych jest niezwykle pomocna w procesie aktywizacji osób z zaburzeniami neuropoznawczymi. Ułatwia efektywne angażowanie seniora w zajęcia oraz odpowiednie reagowanie na jego trudne zachowania.

Istotne informacje, o których warto pamiętać:

Zachowania reaktywne (czyli trudne) zawsze mają swoje podłoże i nie wynikają z samej choroby czy ze złośliwości seniora. Jeśli senior nie jest w stanie zakomunikować o odczuwanym dyskomforcie, bólu lub poczuciu zagrożenia, mogą pojawić się u niego reakcje takie jak agresja czy chęć ucieczki. Należy dążyć do rozpoznania przyczyn tych zachowań i ich eliminowania.
Jednym z głównych objawów zaburzeń neuropoznawczych (zwłaszcza w chorobie Alzheimera) jest deficyt pamięci krótkotrwałej. Powtarzające się pytania seniora nie mają na celu irytacji opiekuna, lecz wynikają z trudności w zapamiętywaniu nowych informacji.
Konfabulacje seniora, np. oskarżenia o kradzież, są częstym następstwem zaburzeń pamięci. W obliczu trudności z przypomnieniem sobie określonych informacji osoby z zaburzeniami poznawczymi mogą kompensować luki w pamięci poprzez tworzenie nieprawdziwych historii, w które same wierzą. W takich sytuacjach zaleca się nie wyprowadzać seniora na siłę z błędu, lecz stosować techniki komunikacji walidacyjnej. Więcej na ten temat przeczytasz tutaj.
Senior może tracić orientację odnośnie do czasu i miejsca, w którym się znajduje. Osoby z zaburzeniami neuropoznawczymi często mentalnie wracają do czasów dzieciństwa lub wczesnej młodości, wyrażając na przykład chęć udania się do domu rodzinnego. W takich sytuacjach, podobnie jak w przypadku konfabulacji, nie należy konfrontować seniora z rzeczywistością, ponieważ może to wywołać u niego stres. Zamiast zaprzeczać, warto wejść w świat seniora – wysłuchać go, zadać pytania o dom, do którego chce wrócić, i zaakceptować emocje, które za tym stoją.

5. Okazywanie serdeczności i szacunku

Ta zasada może wydawać się oczywista, jednak kluczowe jest, aby osoby sprawujące opiekę nad seniorami z zaburzeniami neuropoznawczymi w swoich codziennych kontaktach uwzględniały:

serdeczne powitanie na początku spotkania i poświęcenie indywidualnej uwagi seniorowi, choćby przez zapytanie o samopoczucie;
pozytywną mowę ciała, obejmującą uśmiech, uważny kontakt wzrokowy (szczególnie istotny przy osobach na wózkach) oraz dotyk (np. przytrzymanie dłoni);
reagowanie z empatią na trudne zachowania seniora, z uwzględnieniem ich możliwego podłoża, w tym przyczyn agresji czy wycofania.

używanie zwrotów grzecznościowych (pan/pani), jeśli senior nie poprosi inaczej, oraz unikanie zbyt poufałych określeń, zważywszy na fakt, że wielu seniorów dorastało w czasach bardziej formalnych relacji.

Podsumowanie

Skuteczna aktywizacja osób starszych z zaburzeniami neuropoznawczymi opiera się na dopasowaniu zajęć do ich zainteresowań i możliwości. Kluczowe jest tworzenie atmosfery szacunku i bezpieczeństwa. Zamiast dążyć do poprawy funkcji poznawczych jako głównego celu, warto skoncentrować się na budowaniu relacji z seniorem, wzmacnianiu w nim poczucia własnej wartości oraz umożliwianiu udziału w sensownych dla niego działaniach. Każdy senior jest indywidualnością, a klucz do właściwej aktywizacji to elastyczność i ciągłe poszukiwanie zajęć, które będą dla podopiecznego źródłem satysfakcji i radości.

Literatura:

Pliszka, W. (2024). Scenariusze zajęć dla seniorów z zaburzeniami neuropoznawczymi. 30 pomysłów na zajęcia indywidualne i grupowe. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.

O autorce

Weronika Pliszka – absolwentka studiów filmowych oraz podyplomowych na kierunku psychogeriatria z animacją kulturową. Certyfikowany praktyk Metody Montessori Senior. Na co dzień prowadzi grupowe zajęcia aktywizujące z seniorami z niepełnosprawnością poznawczą. Autorka książki Scenariusze zajęć dla seniorów z zaburzeniami neuropoznawczymi. 30 pomysłów na zajęcia indywidualne i grupowe.

Śledź działania autorki na profilu Senior i sens

Udostępnij ten artykuł:

Powiązane posty

Śledź nasze media społecznościowe

Odwiedź nasz Facebook i Instagram!