Zachowania reaktywne w demencji – co mówią i jak im zapobiegać

18 lipca 2025
Weronika Pliszka

Opieka nad osobami starszymi z zaburzeniami neuropoznawczymi, powszechnie nazywanymi demencją, niesie ze sobą wiele wyzwań i wymaga od opiekuna dużej dozy cierpliwości oraz wrażliwości na potrzeby podopiecznego. Jednym z najbardziej problematycznych aspektów tego zadania są tak zwane zachowania reaktywne, które mogą być źródłem frustracji i niezrozumienia dla osób z otoczenia seniora. Często przyjmuje się, że za te trudne zachowania odpowiada choroba neurodegeneracyjna. Tymczasem w przeważającej większości przypadków są one reakcją na odczuwany dyskomfort lub niezaspokojenie konkretnych potrzeb seniora, a nie bezpośrednim efektem choroby – dlatego właśnie nazywamy je zachowaniami reaktywnymi.

Czym są zachowania reaktywne?

Zachowania reaktywne to trudne dla otoczenia reakcje behawioralne, które wynikają z wewnętrznego stanu seniora. Mogą przybierać różne formy, często zaskakujące i trudne do interpretacji dla opiekunów. Rozpoznanie tych zachowań jest pierwszym krokiem do ich zrozumienia i podjęcia skutecznego działania.

Przykłady trudnych zachowań reaktywnych to między innymi:

agresja fizyczna – uderzanie, kopanie lub odpychanie opiekuna i innych osób,
agresja werbalna – np. krzyk, obelgi i wulgaryzmy,
niespokojne wędrówki – bezcelowe chodzenie po mieszkaniu czy placówce, ciągła chęć opuszczenia miejsca (np. zamiar pójścia „do domu”), podążanie za opiekunem krok w krok,
pobudzenie ruchowe – intensywne ruchy i niespokojne dłonie, manipulowanie przedmiotami, np. ściąganie obrusa, darcie chusteczek, rozbieranie się,
powtarzalne zachowania (perseweracje) – wielokrotne powtarzanie tych samych słów lub gestów,
krzykliwość – głośne, nieustające wołania, jęki,
urojenia – podejrzenia o kradzież, oskarżanie opiekunów o złe zamiary, wiara w nieprawdziwe historie.
opór przy wykonywaniu codziennych czynności – odmawianie mycia, ubierania się, jedzenia, przyjmowania leków itd.
problemy ze snem i nocne wędrówki – zaburzenia rytmu dobowego, bezsenność, wstawanie w nocy i wędrowanie po domu.
wycofanie – skrajne zamknięcie się w sobie, unikanie kontaktu, apatia.

Co wywołuje trudne zachowania?

Ze względu na występujące zaburzenia neuropoznawcze senior często traci zdolność do precyzyjnego zakomunikowania opiekunowi odczuwanego dyskomfortu, bólu czy lęku. Trudno mu jest zrozumieć zmiany zachodzące w jego codziennym funkcjonowaniu oraz w otaczającym świecie. W takiej sytuacji łatwiej przychodzi mu wyrażenie swojego stanu poprzez reakcje behawioralne. Przyczyny zachowań reaktywnych są złożone i zawsze trzeba je rozpatrywać indywidualnie.

Należą do nich między innymi:

trudności w komunikacji – niemożność wyrażenia własnych potrzeb, bólu czy frustracji,
brak poczucia bezpieczeństwa – może wynikać z lęku przed nowymi sytuacjami oraz z trudności w rozpoznawaniu osób i miejsc,
poczucie wstydu – związane na przykład z intymnymi czynnościami (mycie, zmiana bielizny, korzystanie z toalety), które wymagają pomocy innych,
ból lub dyskomfort fizyczny – może być spowodowany niezdiagnozowanymi problemami zdrowotnymi, o których senior nie potrafi zakomunikować, np. zapaleniem układu moczowego, zaparciami, chorobami zębów, odleżynami, bólami stawów, a także głodem lub pragnieniem),
brak odpowiednich pomocy wzrokowych i słuchowych – brak dobrze dobranych okularów lub aparatu słuchowego, który powoduje trudności w odbieraniu bodźców,
skutki uboczne leków – nieprawidłowo dobrane leki lub ich niekorzystne interakcje (szczególnie w przypadku polipragmazji),
nadmiar bodźców, zmęczenie – zbyt głośne otoczenie, jaskrawe światło, chaos lub po prostu zmęczenie,
uwierające części garderoby – ciasne lub drapiące ubranie, niedopasowane buty czy strój niedopasowany do temperatury,
brak zajęcia, nuda – brak aktywności, która byłaby dla seniora atrakcyjna i dostosowana do jego możliwości,
izolacja społeczna – brak kontaktu z innymi ludźmi oraz poczucie osamotnienia,
niezaspokojona potrzeba ruchu – brak aktywności fizycznej, niemożność swobodnego poruszania się, np. unieruchomienie w łóżku czy wózku,
brak autonomii – ograniczenie samodzielności w decyzjach dotyczących codziennych czynności, np. wyboru jedzenia czy ubrania.

Jak reagować na zachowania reaktywne?

Aby skutecznie wpływać na redukcję zachowań reaktywnych, niezbędne jest poznanie ich przyczyn. Wymaga to od opiekunów nie tylko cierpliwości, ale przede wszystkim uważności na subtelne sygnały wysyłane przez seniora, świadczące o odczuwanym przez niego dyskomforcie. Opiekun nierzadko musi wczuć się w rolę detektywa, który krok po kroku stara się dotrzeć do źródła niepożądanego zachowania podopiecznego. Jakie działania mogą okazać się pomocne?

1. Akceptacja emocji seniora

Niezbędne jest indywidualne podejście do seniora, które pozwala lepiej zrozumieć jego potrzeby i emocje. Poznanie jego przeszłości oraz historii ewentualnych traum może dostarczyć opiekunowi cennych wskazówek. Należy pamiętać, że senior, zachowując się w sposób problematyczny, nie chce zrobić nikomu na złość, lecz próbuje na swój sposób poradzić sobie z doświadczanymi trudnościami lub stanem niepokoju.

Walidacja gerontologiczna

W radzeniu sobie z zachowaniami reaktywnymi niezwykle pomocna okazuje się komunikacja walidacyjna. Co warto o niej wiedzieć?

Walidacja gerontologiczna polega na próbie zrozumienia świata z perspektywy seniora, który żyje z niepełnosprawnością poznawczą. Stało się jednym z kluczowych narzędzi, którym opiekun lub terapeuta zajęciowy może posłużyć się w codziennym kontakcie z seniorem.
Walidować oznacza akceptować subiektywne postrzeganie rzeczywistości przez seniora, na które wpływ mogą mieć zarówno objawy choroby, jak i nieprzepracowane wspomnienia z przeszłości. To podejście wymaga dużej empatii oraz cierpliwości w próbach zrozumienia świata seniora, nawet jeśli ten jest zniekształcony i pełen urojeń.
Osoby z zaburzeniami neuropoznawczymi często mentalnie wracają do czasów dzieciństwa lub wczesnej młodości, wyrażając na przykład chęć udania się do domu rodzinnego, co może wynikać z braku poczucia bezpieczeństwa. W takich sytuacjach nie należy bagatelizować trudnych emocji seniora ani konfrontować go z rzeczywistością, ponieważ może to wywołać u niego stres lub agresję. Zamiast tego warto wejść w świat seniora – uważnie go wysłuchać, dopytać o dom, za którym tęskni, i uznać ważność uczuć, których doświadcza. Następnie krok po kroku można przekierować jego uwagę na inne tory. Takie podejście może być pomocne również w przypadku urojeń lub fałszywych oskarżeń.

Więcej o walidacji gerontologicznej zobacz tutaj.

2. Eliminowanie czynników wynikających z choroby i dolegliwości fizycznych

Redukcja problematycznych zachowań u seniora wymaga identyfikacji i eliminowania źródeł fizycznego dyskomfortu. Co może okazać się pomocne?

Kontrola stanu zdrowia

Przy trudnościach komunikacyjnych nieodzowne jest przyjrzenie się możliwym przyczynom zdrowotnym. Co powoduje ból? Jakie senior posiada dolegliwości, o których nie jest w stanie powiedzieć? W tym celu, pod opieką lekarza, należy regularnie wykonywać badania kontrolne. Częstym problemem zdrowotnym u osób starszych są ZUM-y, czyli zapalenia układu moczowego, które mogą powodować pobudzenie lub agresję. Rozpoznanie tej dolegliwości bez wykonania specjalistycznych badań bywa bardzo trudne.

Zadbanie o wzrok

Zbadanie wzroku jest kluczowe dla dobrania odpowiednich okularów, a badanie słuchu – dla ewentualnego zakupu i dopasowania aparatu słuchowego. Niewyraźne widzenie lub słyszenie może prowadzić u seniora do dezorientacji, poczucia lęku i frustracji.

Konsultacja z geriatrą

Pomocne może być także skonsultowanie się z lekarzem geriatrą, który całościowo spojrzy na listę stosowanych przez seniora leków (często przepisywanych przez lekarzy wielu specjalizacji) i sprawdzi, czy nie występuje problem polipragmazji (czyli wielolekowości). Wielolekowość sprzyja występowaniu niepożądanych skutków ubocznych i negatywnych interakcji między lekami, wpływając na zachowanie seniora.

Zapewnienie komfortu

Warto, aby opiekun regularnie sprawdzał, czy senior czuje się komfortowo – czy nie uwiera go odzież, czy nie jest mu za gorąco lub za zimno, a także czy nie przebywa zbyt długo w niewygodnej pozycji. Nawet drobne korekty mogą przynieść znaczną ulgę.

3. Zaspokajanie potrzeby aktywności i sensownego zajęcia

Seniorzy, podobnie jak osoby w każdym wieku, wykazują potrzebę uczestnictwa w interesujących dla siebie aktywnościach. Brak zajęcia i bodźców sensorycznych, nuda, poczucie izolacji społecznej i bezsensu to problemy, które można ograniczyć poprzez odpowiednie zagospodarowanie czasu oraz aktywizację. Osoby żyjące z zaburzeniami neuropoznawczymi mogą mieć trudność z realizacją tej potrzeby, ponieważ często nie są w stanie samodzielnie inicjować ani organizować zajęć. Kluczową rolę w tym kontekście odgrywają opiekunowie oraz pracownicy placówek, którzy dzięki odpowiednio dobranej aktywizacji mogą skutecznie wpływać na redukcję problematycznych zachowań u seniora.

O aktywizacji

Zadania proponowane seniorowi powinny uwzględniać jego zainteresowania oraz aktualne potrzeby, koncentrując się na wzmacnianiu zachowanych umiejętności. Istotne jest również pozostawienie mu przestrzeni do podejmowania decyzji, co wspiera poczucie autonomii i sprawczości. Planowanie aktywności warto opierać na życiowych doświadczeniach, pasjach i dawnych zajęciach seniora.
Gdy seniorzy nie angażują się w żadne działania w ciągu dnia, ich organizm może nie odczuwać potrzeby odpoczynku w nocy. Brak zajęcia wpływa też na pojawienie się drzemek w ciągu dnia lub zwiększenie ich ilości. Może to prowadzić do trudności z zasypianiem, do niespokojnego snu czy potrzeby nocnego przemieszczania.

Utrzymywanie relacji z innymi ludźmi ma istotny wpływ na dobrostan osób z zaburzeniami neuropoznawczymi i może znacząco ograniczać występowanie zachowań reaktywnych. Pomimo choroby potrzeba bliskości i przynależności nie zanika. W przypadku seniorów mieszkających w placówkach warto wspierać ich w nawiązywaniu i podtrzymywaniu kontaktów z innymi mieszkańcami, na przykład poprzez organizację wspólnych aktywności.

Podsumowanie

Zrozumienie, że zachowania reaktywne to sygnał o dyskomforcie seniora, a nie jego „złośliwość” lub przejaw samej choroby jest kluczowe. Dzięki empatycznemu podejściu, eliminowaniu źródeł dolegliwości fizycznych i zapewnieniu sensownej aktywizacji, można znacząco poprawić jakość życia seniorów z zaburzeniami neuropoznawczymi, a także usprawnić codzienne funkcjonowanie ich opiekunów i osób z najbliższego otoczenia.

Literatura

Jurga, K. (2021). Idealny opiekun nie istnieje (s. 181–197). Poznaj demencję – Karolina Jurga.
Janus, E., Bac, A., Kulis, A., Smrokowska-Reichmann, A. (2017). Terapia zajęciowa w geriatrii (s. 102-141). Wydawnictwo PZWL.

O autorce

Weronika Pliszka – absolwentka studiów filmowych oraz podyplomowych na kierunku psychogeriatria z animacją kulturową. Certyfikowany praktyk Metody Montessori Senior. Na co dzień prowadzi grupowe zajęcia aktywizujące z seniorami z niepełnosprawnością poznawczą. Autorka książki Scenariusze zajęć dla seniorów z zaburzeniami neuropoznawczymi. 30 pomysłów na zajęcia indywidualne i grupowe.

Śledź działania autorki na profilu Senior i sens

Udostępnij ten artykuł:

Powiązane posty

Śledź nasze media społecznościowe

Odwiedź nasz Facebook i Instagram!