Domowe ćwiczenia na poprawę orientacji przestrzennej i czasowej – dla osób z zaburzeniami poznawczymi

8 kwietnia 2024
Paulina Wójcik-Topór

Starzenie się jest procesem nieuniknionym, stanowi jeden z etapów życia i rozwoju. W trakcie tego procesu dochodzi do zmian w całym organizmie, a ich tempo jest uzależnione od uwarunkowań biologicznych, społecznych i psychologicznych. Z pewnością jest to też proces bardzo zindywidualizowany. Mózg, tak jak reszta ciała, zmienia się, a osłabienie procesów poznawczych u większości osób w wieku senioralnym może mieć charakter wybiórczy i zależeć od wielu czynników, które takie zaburzenia generują (Treder-Rochna, Jodzio, 2018: 61–62).

Zaburzenia poznawcze u dorosłych

U osób dorosłych można mówić o łagodnych zaburzeniach poznawczych w sytuacji, gdy osłabienie pamięci oraz innych funkcji poznawczych przewyższa normę wieku i zdobytego wykształcenia, ale nie jest ono na tyle duże, aby spełniało kryterium diagnozy otępienia (Tłokiński 2018: 388). U osób starszych najczęściej wskazywane są zaburzenia pamięci, trudności w uczeniu się oraz zapamiętywaniu nowych informacji. Dodatkowo pojawiają się problemy z pamięcią prospektywną, dzięki której jesteśmy w stanie wykonać zaplanowaną czynność w przyszłości (Czyżowska, 2018: 56).

Jednak gdy rozpoznaniem jest otępienie, wówczas w kryteriach diagnostycznych ujmuje się deficyty poznawcze, które dotyczą co najmniej dwóch funkcji, m.in.: mowy, zdolności rozpoznawania i identyfikowania przedmiotów, złożonej aktywności ruchowej, planowania, inicjowania, kontroli i korygowania przebiegu zachowań, które są złożone (Kotapka-Minc, 2002).

Zaburzenia poznawcze a orientacja przestrzenna i czasowa

Upośledzenie funkcji poznawczych wpływa na codzienne funkcjonowanie osoby, na jej komunikację, ale również na orientację czasowo-przestrzenną. Trudności te są powiązane z zaburzeniami świadomości, do których może dojść w wyniku udaru, choroby Parkinsona, choroby Huntingtona, choroby Alzheimera oraz innego rodzaju zaburzeń otępiennych. Przyczyną zaburzeń świadomości może być również zażywanie substancji psychoaktywnych.

Zaburzenia świadomości charakteryzują się upośledzeniem uwagi oraz trudnością z rozpoznawaniem otoczenia.

Można wyróżnić trudności z:

orientacją autopsychiczną, związaną z podawaniem imienia, nazwiska, informacji bezpośrednio dotyczących danej osoby;
orientacją allopsychiczną, która dotyczy świadomości miejsca, czasu i sytuacji.

Zaburzenia związane z percepcją czasu mogą dotyczyć rozumienia:

bezwzględnego czasu, co będzie przejawiać się trudnością w odczytywaniu zegara;
bezwzględnego czasu kalendarzowego, co oznacza, że pacjent jest w stanie odczytać godzinę, ale ma brak orientacji co do daty – dnia, tygodnia, miesiąca, roku (Sobiejarewicz, Czaińska, 2019).

Zaburzenia przestrzenne mogą dotyczyć trudności w orientacji dotyczącej miejsca pobytu chorego, miasta, ulicy, przestrzeni, w której znajduje się chory, ale również lokalizacji pozostawionych rzeczy.

Domowe ćwiczenia na poprawę orientacji przestrzennej

W przypadku trudności związanych z orientacją przestrzenną warto zacząć od otaczającej przestrzeni:

Oznacz szafki etykietami z informacją, jakie rzeczy można w nich znaleźć. Pozwoli to pacjentowi czy bliskiemu orientować się w najbliższym otoczeniu i ułatwi zapamiętywanie miejsc oraz ich przeznaczenia.
Zastosuj zadania z wykorzystaniem mapy, w których pacjent będzie odszukiwał wskazane przez Ciebie miejsce. Warto operować kierunkami geograficznymi (mogą być podpisane na mapie). Podobne zadanie może dotyczyć map miast, gdzie będziemy wskazywać drogę z punktu A do punktu B. W zadaniu może nastąpić zamiana ról. Wykorzystaj mapę instytucji czy galerii handlowych – po obejrzeniu narysowanej trasy pacjent będzie musiał ją odtworzyć z pamięci. Przykładowe ćwiczenia tego typu znajdziesz tutaj.
Poproś o zapamiętanie położenia przedmiotów. Następnie zmień położenie kilku z nich i zapytaj pacjenta/bliskiego o różnicę. Takie zadania wymagają dobrej uwagi i ćwiczą pamięć przestrzenną.
Wykorzystaj układanki, puzzle i modele z klocków. Będą ćwiczyły orientację przestrzenną, a także funkcje wykonawcze, analizę i syntezę wzrokową oraz sprawność manualną.

Domowe ćwiczenia na poprawę orientacji czasowej

Wykorzystaj ćwiczenia rysowania tarczy zegara i wrysowywania wskazanych godzin, odczytywania godzin. Możesz skorzystać z aplikacji ZgadnijCzas, która służy do nauki zegara. Przykładowe ćwiczenia tego typu znajdziesz tutaj.
Stosuj planer i odpowiedni rytm dnia. Wyznaczaj konkretne godziny posiłków, zażywania leków, spacerów i innych czynności domowych. Zastosowanie takiego rytmu pozwala trzymać się ram czasowych i działać według wprowadzonego schematu. Samo planowanie dnia z uwzględnieniem godzin jest pomocne zwłaszcza przy zaburzeniach pamięci. Przykładowe ćwiczenia tego typu znajdziesz tutaj.
Wykorzystaj kalendarze – ścienny, który pozwoli śledzić bieżącą datę i kontrolować zbliżające się wydarzenia, oraz kalendarz w formie notatnika do zapisywania zbliżających się uroczystości, wizyt u specjalistów, spraw do załatwienia, aby kontrolować i planować dni. Warto wykorzystać też kalendarz w formie aplikacji, która znajduje się w telefonach.
Zachęć podopiecznego do prowadzenia pamiętnika lub zapisywania wydarzeń, które w danym dniu miały miejsce. Dzięki temu łatwiej zapamięta to, co się wydarzyło, dodatkowo będzie mógł wrócić do ważnych momentów i odtworzyć informacje w formie opowiadania bliskim, znajomym. Warto też utrwalać istotne daty, przyporządkowując je do odpowiednich miesięcy.
Użyj fotografii oraz albumów ze zdjęciami, w których możesz dodatkowo umieścić podpisy z datami wydarzeń. Rozmawiajcie o przeszłości na podstawie fotografii – czynnik emocjonalny będzie sprzyjać wspominaniu minionych wydarzeń.
Proponuj zadania polegające na porządkowaniu chronologicznym czynności oraz na planowaniu czasu ich wykonania. Może to być planowanie w gotowaniu, sprzątaniu, porządkowaniu, pracach ogrodowych. Zadania mogą być oparte na materiale obrazkowym lub językowym.

Ćwiczenia percepcji czasowej oraz orientacji przestrzennej są ważnym elementem w pracy z osobami, u których stwierdzono zaburzenia poznawcze. Wdrożenie różnorodnych ćwiczeń pozwala poprawić jakość życia chorego i usprawnić jego funkcjonowanie. Zakotwiczenie w przestrzeni czasowej daje natomiast poczucie aktywnego uczestniczenia w życiu społecznym.

Literatura

Czyżowska N. 2018. Wybrane aspekty funkcjonowania poznawczego osób w okresie starości, [w:] Nowa Logopedia, t. 7: Oblicza starości. Zagadnienia teorii i praktyki, A. Siudak, H. Pawłowska-Jaroń, E. Bielenda-Mazur (red.), Kraków: Collegium Columbinum, s. 53–64.
Kotapka-Minc S. 2002. Neurologopedyczna ocena zespołów otępiennych, [w:] Podstawy psychiatrii, A. Bilikiewicz, S. Pużyński, J. Rybakowski, J. Wciórka (red.), t. 1, Wrocław: Edra Urban & Partner, s. 551–558.
Sobierajewicz J., Czaińska M. 2019. Zaburzenie orientacji w czasie – charakterystyka i możliwości rehabilitacji u osób starszych, „Gerontologia Polska”, nr 27, s. 221–226.
Tłokiński W. 2018. Zaburzenia mowy i komunikacji w otępieniach, [w:] Gerontologopedia, W. Tłokiński, S. Milewski, K. Kaczorowska-Bray (red.), Gdańsk: Wydawnictwo Harmonia Universalis, s. 350–366.
Treder-Rochna N., Jodzio K. 2018. Jak starzeje się umysł? Perspektywa neuropsychologiczna, [w:] Gerontologopedia, W. Tłokiński, S. Milewski, K. Kaczorowska-Bray (red.), Gdańsk: Wydawnictwo Harmonia Universalis, s. 59–77.

O autorce

dr Paulina Wójcik-Topór – doktor nauk humanistycznych w zakresie językoznawstwa, adiunkt w Zakładzie Logopedii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Instytucie Glottodydaktyki Polonistycznej, logopeda, neurologopeda. Współautorka wielu pomocy terapeutycznych dla dorosłych w Wydawnictwie WiR. Od 2014 roku pracuje jako neurologopeda w Szpitalu Specjalistycznym im. L. Rydygiera w Krakowie na Oddziale Rehabilitacji Neurologicznej z Pododdziałem Rehabilitacji Ogólnoustrojowej. Współpracuje z Polskim Centrum Rehabilitacji Funkcjonalnej „Votum” w Krakowie, prowadzi terapie komunikacji – głównie osób dorosłych po różnych incydentach neurologicznych.